दुर्गाबाईंचे कौटुंबिक जीवन हे त्यांच्या जीवनातील आणि संघर्षातील एक अविभाज्य भाग राहिला. त्यांच्या जीवनात मुलांनी, सुनांनी आणि नातवंडांनी मोलाची भूमिका बजावली.

बकुल आणि त्याचे कुटुंब 

रशीद यांच्या मदतीने बकुल सैन्यात नोकरीला लागला. नंतर त्याची बदली कराची येथे झाली आणि तो तेथेच स्थायिक झाला. कराचीमध्ये त्याला लष्करी जीवनातील शिस्त आणि प्रशिक्षण मिळाले, जे त्याच्या आयुष्यात अत्यंत उपयोगी ठरले. तिथे त्याची अनेक सुशिक्षित आणि उच्चपदस्थ व्यक्तींशी ओळख झाली. काही काळानंतर त्याने कराचीतील ‘टाटा एअरलाइन्स’मध्ये नोकरी स्वीकारली. थोड्याच दिवसांत तो ‘स्टेशन डायरेक्टर’ या पदावर पोहोचला. फाळणीच्या कठीण काळात कराची कार्यालयाची संपूर्ण जबाबदारी त्याच्यावर आली. तेव्हा तो केवळ चोवीस वर्षांचा असतानाही त्याने ती सर्व कामे कौशल्याने आणि यशस्वीपणे पार पाडली. लोकांनी त्याच्या कार्यक्षमतेची, अथक परिश्रमांची आणि मदतशीर स्वभावाची प्रशंसा केली. पुढे टाटा एअरलाइन्सचे ‘एअर इंडिया इंटरनॅशनल’मध्ये रूपांतर झाले आणि बकुलची बदली मुंबईला झाली.

नवीन कंपनीत बकुलच्या जबाबदाऱ्या वाढल्या. इंग्लंड, युरोप, अमेरिका, कॅनडा, जपान, हाँगकाँग आणि बँकॉक या ठिकाणी तो वारंवार प्रवास करत असे. परदेशी शाखांच्या स्थापनेत त्याचा सक्रिय सहभाग होता. प्रवासादरम्यान तो इतिहास, संस्कृती, कला आणि उद्योग यांचा अभ्यास करे. आपल्या घरी त्याने परदेशी हस्तकला-वस्तू संग्रहित केल्या. दौर्‍यांत त्याला पत्रकार, संगीतकार, कलाकार, शास्त्रज्ञ, चित्रकार, बँकर आणि व्यावसायिक अशा नामवंतांना भेटण्याची संधी मिळाली. 

एअर इंडियातील नोकरीमुळे बकुलला वारंवार परदेशात, विशेषतः युरोपमध्ये, जावे लागे. पॅरिस हे कंपनीचे एक महत्त्वाचे केंद्र असल्याने तो तेथे अनेकदा जात असे. तिथेच त्याची पोलिश-कॅनडियन मुलगी क्रिस्टीना स्कोरझेव्स्का (टीना) हिच्याशी ओळख झाली. ती ‘इंटरनॅशनल एअर ट्रान्सपोर्ट असोसिएशन’च्या पॅरिस कार्यालयात काम करत होती. लवकरच त्यांची मैत्री प्रेमात रूपांतरित झाली. बकुलला त्याच्यासाठी योग्य मुलगी मिळाली होती. टीना एका उच्चभ्रू कुटुंबातून आलेली होती आणि सुमारे वीस वर्षांची होती. टीनाचे वडील, काउंट स्कोरझेव्स्का, पोलंडमध्ये जमीनदार होते. दुसऱ्या महायुद्धानंतर जर्मनांनी त्यांची सर्व मालमत्ता काढून घेतल्यामुळे त्यांना आपला देश सोडावा लागला. वडिलांच्या अकाली निधनानंतर टीनाच्या आईने एकटीने मुलांना वाढवले आणि त्यांचे शिक्षण पूर्ण केले. टीना युरोपला गेली आणि पॅरिसमध्ये नोकरी करू लागली, तर तिचा भाऊ कॅनडात अभियंता म्हणून स्थायिक झाला.

बकुलच्या भेटीनंतर टीना भारतात आली आणि २४ नोव्हेंबर १९५३ रोजी मुंबईमध्ये दोघांचा विवाह झाला. संध्याकाळी नेपियन सी रोडवरील बडोदा राजाच्या राजवाड्यात स्वागत समारंभ झाला. शहरातील अनेक मान्यवर समारंभाला उपस्थित होते. हरिन मात्र जर्मनीतील कामामुळे येऊ शकला नाही. लग्नानंतर बकुल आणि टीना वेगळे राहू लागले. लवकरच त्यांना मुलगी झाली, तिचे नाव अंजली ठेवण्यात आले.

हरिनचे जीवन आणि कुटुंब

हरिन इंग्लंडला गेल्यानंतर जीवनात स्थिर झाला. त्याने प्रचंड मेहनत घेऊन तीन वर्षांचा अभ्यासक्रम उत्तम गुणांनी पूर्ण केला. युद्धोत्तर काळात इंग्लंडमध्ये दैनंदिन गरजांची टंचाई असली, तरी हरिनने कोणतीही तक्रार न करता काटकसरीने आपल्या विद्यावेतनावर गुजराण केली. क्रिकेट आणि पाश्चात्त्य संगीत या आपल्या दोन आवडीनिवडी त्याने तेथेही जोपासल्या.

शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर हरिनने जमशेदपूरमधील ‘टेल्को’ कंपनीत नोकरी स्वीकारली. तेथे असताना, मर्सिडीज-बेंझ कंपनीमध्ये जर्मनीतील प्रशिक्षणासाठी त्याची निवड झाली. जर्मनीमध्ये त्याने अत्यंत चांगला काळ घालवला आणि इतके अस्खलित जर्मन बोलू लागला, की तीच त्याची मातृभाषा असावी असे वाटे. तीन वर्षे कारखान्यात काम करून तो भारतात परतला आणि पुन्हा जमशेदपूरमध्येच नोकरीला लागला. जर्मन अधिकारी तसेच पारशी समाजात तो लवकरच लोकप्रिय झाला. हरिनमध्ये भाषा पटकन आत्मसात करण्याची नैसर्गिक देणगी होती. जमशेदपूरमध्ये आल्यावर लगेचच तो स्थानिक बिहारी बोलीभाषेत स्थानिकांसारखा बोलू लागला, ज्यामुळे तो बिहारी कर्मचाऱ्यांमध्ये आणि सामान्य लोकांमध्येही प्रिय झाला. त्याने कंपनीचे रणजी ट्रॉफी क्रिकेट स्पर्धेत प्रतिनिधित्व केले.

मुंबईमध्ये हरिनची दुर्गाबाईंच्या संपर्कातून विजया जयवंत हिच्याशी ओळख झाली. दुर्गाबाईंची साहित्य संघाच्या नाटकाच्या तालमीत विजयाशी प्रथम भेट झाली होती. नाटकाच्या निमित्ताने विजया दुर्गाबाईंच्या घरी येत असे. काही दिवस दुर्गाबाई आजारी होत्या, तेव्हा विजया त्यांना नियमित भेटायला येत असे. त्याच काळात हरिन जमशेदपूरहून सुट्टीवर आला होता. तेथेच त्याची विजयाशी ओळख झाली.

हरिन आणि विजयाच्या भेटी वाढू लागल्या, आणि त्यांची मैत्री लवकरच प्रेमात बदलली. हरिन जमशेदपूरला परतण्यापूर्वीच लग्नाचे नियोजन ठरले, आणि १८ फेब्रुवारी १९५९ रोजी दोघे विवाहबद्ध झाले.

हरिन आणि विजया जमशेदपूरला राहायला गेले. दोन वर्षांनी हरिनने ‘ऑटोमोबाइल प्रॉडक्ट्स ऑफ इंडिया’ (API) मध्ये चांगल्या पगाराची नोकरी स्वीकारली आणि हरिन-विजया मुंबईला परतले. दांपत्याला दोन पुत्र झाले—मोठा रवी आणि धाकटा देवेंद्र.

जमशेदपूरहून परतल्यानंतर विजयाने पुन्हा जोमाने नाटकांमध्ये आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये अभिनय सुरू केला. काही उत्साही तरुण नाट्यकलाकारांसह तिने ‘रंगायन’ ही संस्था स्थापन केली. मराठी रंगभूमीवर आधुनिक नाटके यशस्वी करण्याचे श्रेय रंगायन आणि विजयाला आहे. रंगायनने केवळ नाटके सादर केली नाहीत, तर आपल्या सदस्यांना संगीत, वाचन, चर्चा, समीक्षण अशा विविध कलांची ओळख करून दिली. त्यामुळे महाराष्ट्रीय समाजात आणि सदस्यांमध्ये सांस्कृतिक आवड वाढली. विजयाला अभिनय आणि दिग्दर्शनाचा मौल्यवान अनुभव मिळाला आणि ती मराठी रंगभूमीवर ठामपणे स्थापित झाली. अधूनमधून ती ‘दुर्गा खोटे प्रॉडक्शन्स’मध्येही मदत करायची.

८ फेब्रुवारी १९६४ रोजी हरिनला हृदयविकाराचा झटका आला आणि त्याला तातडीने ‘ब्रीच कॅंडी’ रुग्णालयात हलवण्यात आले. परंतु त्याचा फारसा उपयोग होऊ शकला नाही आणि यातच हरिनचा मृत्यू झाला.

विजया या धक्क्यातून लवकरच सावरल्या आणि मुलांसह स्वतंत्र राहू लागल्या. काही काळाने, डिसेंबर १९६५ मध्ये, विजयाने फारुख मेहता यांच्याशी विवाह केला आणि त्या विजया खोटे वरून विजया मेहता झाल्या. दुर्गाबाई या विवाहामुळे नाराज होत्या. परंतु फारुख यांनी दोन्ही मुलांवर खूप प्रेम केले, त्यांचे ‘खोटे’ आडनाव तसेच ठेवले आणि त्यांना वेळोवेळी दुर्गाबाईंच्या भेटीस पाठवले. ते स्वतःही दुर्गाबाईंना भेटायला जात. पुढे दोन्ही मुलांनी शिक्षणात उत्कृष्ट कामगिरी केली.